Ý nghĩa ẩn sau những trò chơi dân gian của người mường

Những trò chơi mô phỏng giải trí cộng đồng

Trò chơi đánh mảng, đánh đu, đè khà (vật), thi hát đối tiếng Mường, bắn nỏ… bản chất ngoài vui chơi giải trí sau khi làm việc vất vả còn mang nội dung tái diễn những sinh hoạt của tổ tiên, người Mường thường diễn tả đơn giản về thời đó là "đời hơ" hay "đẻ đất, đẻ nước".

Trò đi cà kheo mô phỏng thời điểm sình lầy còn chiếm đa số diện tích vùng đất có khí hậu nhiệt đới, trong thời hồng hoang, ở Hòa Bình người xưa chỉ có thể đi chân trần, đi đoạn ngắn thì cà kheo là phương tiện để đi lại cho khỏi trơn, đi qua sông, suối và vũng lầy vào mùa mưa…, hiện được tái hiện ở một số lễ hội Khai hạ các vùng Mường.

Trò đu tre mô phỏng lại việc di chuyển, leo trèo hái lượm của những người miền núi. Lợi dụng các dây leo, cây giang đực bám chắc vào các cành cây lớn để đu người từ sườn đồi này sang sườn đồi bên kia, hoặc đơn giản là trò chơi rất vui và mạo hiểm của trẻ em miền núi. Khi được đưa vào là một trò chơi trong lễ hội đã được nâng lên thành nghệ thuật, từ việc chọn tre làm khung cho đến chọn cây làm cây đu và linh thiêng hóa thành hẳn một lễ hội riêng: Lễ hội đu tre Mường Vôi (huyện Lạc Sơn), lễ hội đu tre làng Vai (huyện Lương Sơn). Lễ hội đu tre Mường Vôi xưa việc chọn tre và làm đu rất cầu kỳ. Nhà Lang chọn 4 cây tre ngà giao cho 4 ậu trong làng, mỗi ậu 1 cột mang về trồng tại nà hốm (ruộng của nhà Lang). Trong khi đi và về, mỗi ậu phải đi một đường không được trùng nhau. Các ậu phải góp 2 cây bương để làm khậu (đầu đu bên trên để mắc dây, mỗi một chiếc đu tre gồm 3 khậu) và 2 cây hóp để làm dây.

Muốn làm được chiếc đu tre phải cần đến 4 người trèo lên để vít cột đu buộc vào với nhau. Khi làm đu, kể từ lúc trồng cột đến khi vít các cột đu vào với nhau, rồi khi chiếc đu được hoàn thành, nhà Lang đều phải mời thầy Trượng về cúng. Trong lúc thầy Trượng khấn, có một phường bùa chia làm 3 vòng đi sau lưng thầy cúng, vừa đi vừa đánh. Cách chiếc đu khoảng 25 - 30 cm phải đóng 3 chiếc cọc chụm lại với nhau, đặt lên đó một mâm cúng, thầy Trượng khấn mời thành hoàng xuống hưởng lễ vật và chơi đu.

Khi khấn xong, thầy Trượng xin quẻâm dương, nếu được, thầy Trượng là người được chơi đu đầu tiên, ngày hôm sau mới tổ chức cho dân Mường chơi.

Trò chơi mang ý nghĩatín ngưỡng phồn thực cầu mùa

Người Mường có rất nhiều trò chơi dân gian nhưng không phải trò nào cũng được chọn vào chơi trong lễ hội, đặc biệt là lễ hội Khai hạ (ngoài mở ra một mùa mới còn mang ý nghĩa cầu mùa), nên một số trò chơi còn có ý nghĩa của tín ngưỡng phồn thực. Một số trò có nội dung như vậy như: Trò chơi ném còn, dựng 1 cột (thường là cây tre để cả ngọn và lá) có chiều cao từ 10 - 15 m. Trên ngọn uốn cong thành hình tròn, có đường kính khoảng 40 cm. Quả còn được làm từ 4 miếng vải, nhuộm các màu xanh, đỏ, tím, vàng, khâu ghép vào với nhau, bên trong nhồi bông, cũng có quả nhồi bằng hạt thóc, hạt đậu xanh. Sân ném còn là một bãi đất rộng, người thi ném còn gồm cả nam và nữ ném cho nhau, hoặc một bên nam và một bên nữ. Trên bình diện văn hóa phồn thực, quả còn mang yếu tố dương (nam giới/dương), vòng tròn trên cao mang yếu tố âm (nữ giới/âm), khi bên nam/nữ ném qua lại, quả còn chui qua vòng tròn trên cao đó là sự kết hợp giữa âm - dương, nam - nữ âm, dương hòa nhau hài hòa, giao phối thành công sẽ tạo ra mọi sự sinh sôi và phát triển.

Trò đánh khăng cũng vậy, đánh khăng, lỗ khăng là âm, con khăng là dương, khi con khăng để vào lỗ khăng là âm dương đang đối đãi nhau. Con khăng khi được cái khăng đánh đi với ý nghĩa phát triển, người chơi bắt được con khăng với nghĩa là nhận được "lộc".

 Cũng tương tự như vậy, trò giã gạo không phải để thể hiện sức mạnh, sức khỏe của người chơi mà nó cũng mang ý nghĩa phồn thực. Chầy giã là dương, cối là âm, âm - dương giao hòa, sản phẩm chính là những hạt gạo để nuôi sống con người.

Ngoài ra còn nhiều sinh hoạt văn hoá, trò chơi khác của người Mường trong những ngày Tết cổ truyền, lễ hội Khai hạ mang những ý nghĩa ẩn sâu trong trò chơi. Từ trò chơi, muốn truyền tải lại cho hậu thế những thông tin, ước vọng, đất trời giao hòa, vạn vật sinh sôi, người người được bình an.

Lê Quốc Khánh (Theo HBĐT)