Khăn bít tlôốc trong trang phục phụ nữ Mường

Trang phục phụ nữ Mường đã có gia đình khác với trang phục người chưa có chồng. Về váy, áo cóm, đânh (dây buộc váy ở lưng), yếm và các phụ kiện như: vòng cổ, xà tích... giống nhau; duy nhất khác là phụ nữ có chồng phải vấn một chiếc khăn màu trắng trên đầu. Việc vấn khăn khi có chồng được thể hiện chung, thống nhất trong người Mường dù sinh sống ở Hòa Bình, Phú Thọ, Thanh Hóa hay Sơn La…, chỉ có đôi chút khác biệt về màu sắc của khăn ở các vùng người Mường sinh sống gần người Thái ở Sơn La, Thanh Hóa, song nó vẫn là khăn vấn đầu.

 

Khi có chồng khăn vấn đầu và tóc vấn búi tó là bắt buộc với phụ nữ Mường, chỉ khi gia đình có tang, hay ly dị với chồng… người phụ nữ Mường mới được tạm bỏ khăn ra, hết thời gian để tang thì phải vấn lại. Quy định bất thành văn này được tuân thủ nghiêm ngặt trong xã hội Mường cổ truyền. Bình thường hàng ngày nếu người phụ nữ tự ý bỏ khăn, không vấn nữa sẽ được coi là vi phạm đạo đức sống, khinh bạc chồng và gia đình nhà chồng, hoặc bị coi là gở vì bỏ khăn tức là nhà có tang, trong khi gia đình không có người chết.

 

Khăn vấn đầu của phụ nữ Mường xưa làm bằng vải trắng hình chữ nhật, dài khoảng trên dưới 60 cm, rộng khoảng trên 20 cm, rộng dài ở mỗi người có sự xê xịch đôi chút, song đảm bảo vấn trùm đầu. Khăn được bịt trùm hết mái tóc quấn búi tó của chị em.

 

Ngày nay khăn vấn đầu của phụ nữ Mường đã được cải biên, có hình thang cân, khi vấn tạo đỉnh tam giác trên đỉnh vầng trán chị em. Khăn không to, rộng như trước nữa và được điểm xuyến các hạt kim tuyến có màu trắng long lanh bắt mắt. Khăn được bít chủ yếu để làm đẹp chứ không trùm hết tóc như cách người xưa dùng. Mặt khác, phụ nữ Mường giờ không còn búi tó nữa, chỉ có các cụ già còn quấn búi tóc. Phần đa chị em bây giờ để buông tóc, có người còn uốn quăn lòa xòa nên khi mặc trang phục truyền thống họ cũng không dùng khăn vấn đầu nữa.

 

Trong truyền thuyết dân gian Mường nói về sự tích cái bít tlôốc có kể một câu chuyện về nàng Út Dọ yêu thương một chàng trai nghèo. Trong một lần hai người gặp nhau ngoài suối, chàng trai nói với Út Dọ theo lệnh nhà Lang, chàng phải vào rừng tiêu diệt một con hổ hung ác đã giết hại rất nhiều người. Chàng nói, chuyến đi này không biết có trở về được không, nói rồi chàng trao cho   Út Dọ một khuôn vải trắng làm khăn  kỷ niệm.

 

Chàng trai đi vào rừng tìm ác thú, con hổ bị diệt, song chàng trai cũng thiệt mạng không bao giờ trở về nữa. Nhớ thương người yêu, với tấm lòng son sắt chung thủy, Út Dọ lấy vuông vải đó đội lên đầu suốt đời và nàng không lấy ai khác, vẫn chung thủy thờ chồng… Đó chính là bít tlôốc. Từ đó, thương cảm và mến phục tình yêu của nàng Út Dọ với người yêu, người Mường có quy định bất cứ người con gái nào có chồng đều phải bịt bít tlôốc lên đầu.

 

Câu chuyện cho thấy khăn vấn đầu của phụ nữ Mường chính là biểu tượng của tình yêu đôi lứa, tình cảm vợ chồng chung thủy, son sắt một lòng thương yêu chồng của phụ nữ Mường. Màu trắng của khăn thể hiện sự trong trắng, thuần khiết không thay đổi lòng dạ của người vợ, người yêu đối với chồng mình. 

 

Trong đám cưới của người Mường, trên đường rước dâu về nhà chồng, cô dâu hoặc người nhà cô dâu mang theo một chiếc khăn hay vuông vải để làm bít tlôốc. Tại nhà chồng, họ hàng nhà trai làm lễ cúng gia tiên, bên nhà gái nộp vuông vải trắng lên bàn thờ tổ tiên nhà trai, đôi vợ chồng trẻ ra mắt và lạy chào tổ tiên. Nghi lễ kết thúc, người mẹ chồng cầm vuông vải chính thức bít vấn lên trên đầu người con gái, chính thức từ đây, người con gái thành dâu nhà mình. Nghi lễ thật thiêng liêng, chiếc khăn vấn đầu cũng như tình cảm vợ chồng đã được thiêng hóa. Cho tổ tiên nhận mặt con dâu chính là ngụ ý, sau này con dâu chết sẽ được chôn cất vào đống mả của gia tộc. 

 

Như vậy, khăn bít tlôốc của phụ nữ Mường chính là dấu hiệu báo cho mọi người biết rằng người đó đã có chồng, các chàng trai không nên trêu chọc, tán tỉnh, làm ảnh hưởng đến cuộc sống hạnh phúc của họ. Những người phụ nữ chưa bít tlôốc là chưa có chồng, các chàng trai có thể tìm hiểu, theo đuổi. Đây là dấu hiệu tinh tế, rất đẹp và rất văn minh.

 

Việc sử dụng khăn vấn đầu bít tlôốc là thông điệp văn hóa rất ý nhị, sâu sắc của người Mường muốn xây dựng cộng đồng yên lành, không nhốn nháo, có tôn ti trật tự qua sự phân định rõ ràng về người phụ nữ có chồng và chưa có chồng. Từ đó tạo ra khoảng cách trong giao tiếp, ứng xử giữa nam và nữ cũng như góp phần bảo vệ hôn nhân gia đình và tình cảm riêng tư, thắm thiết của các cặp vợ chồng bằng cách thiêng hóa khăn bít tlôốc trong lễ cưới, cũng như lời ước thề của người phụ nữ mãi chung thủy, yêu thương chồng, đó là gốc rễ tạo dựng một gia đình hạnh phúc, yên ấm. Mỗi gia đình yên ấm sẽ tạo nên cộng đồng yên lành. Đây thực sự là thông điệp, là tín hiệu văn hóa nghìn xưa người Mường truyền lại cho con cháu.